آشنایی با ابزار سیاه‌ قلم

آشنایی با ابزار سیاه‌ قلم

وسعت و زیبایی دنیای هنر بر کسی پوشیده نیست. در این میان هنر نقاشی به عنوان یکی از شاخه‌های هنر هفتگانه جهانی بسیار محبوب و شناخته شده است. 

یکی از زیر مجموعه‌های هنر نقاشی، تکنیک سیاه‌ قلم (charcoal art) است که همان‌طور که از نام آن پیداست، سبکی از نقاشی است که در آن تنها از طیف رنگی سیاه و سفید برای خلق اثر هنری استفاده می‌شود” به عبارت دیگر به اثر گذاشتن مداد سیاه یا ذغال، بر روی کاغذ و مقوا با سایه‌های تیره و روشن، سیاه قلم می‌گویند. 

تاریخچه نقاشی سیاه قلم و زمان شروع آن را تقریبا می‌توان همزمان و هم دوره با شروع نگارگری ایرانی، در نظر گرفت؛ یعنی از زمان قرن هفتم هجری قمری این شیوه هنر بصری، میان هنرمندان رواج داشته است.

از سبک‌های مورد استفاده در سیاه قلم، سبک‌ هایپر رئال (hyper realistic) و فرا‌واقع‌ گرایی یا سوررئالیسم (Surrealism) را می‌توان نام برد و موضوعاتی مانند پرتره یا طراحی چهره، مناظر و طبیعت بی جان هم از نمونه مواردی است که هنرمندان سیاه قلم با آن آثار زیبایی خلق می‌کنند.

نمونه‌ای از طراحی پرتره سبک سیاه قلم

طراحان و هنرمندان حرفه‌ای سیاه قلم همچنین از تکنیک‌های مختلفی مانند هاشور زنی، سایش، محو کردن و پاک کن زنی در طرح‌هاd خود بهره می‌گیرند و هر کدام از نقاشی‌های خود را با یکی از تکنیک‌های بالا یا ترکیبی از آنها، ترسیم می‌کنند.

امروزه، نقاشی‌ها و آثار سیاه قلم به دلیل توانایی در برانگیختن احساسات، ایجاد حس واقع گرایی و افزایش تاثیر بصری کلی، مورد توجه بسیاری از نقاشان و هنر دوستان قرار دارد و از محبوب‌ترین رشته‌های نقاشی محسوب می‌شود و بسیاری از هنرمندان معاصر، از این تکنیک برای افزودن عمق و درام به آثار خود، استفاده می‌کنند.

سیاه قلم واقعا یک سبک خاص و منحصربه‌فرد نقاشی است، که توانسته تنها از طریق دو طیف رنگی سیاه و سفید در دنیای هزار و یک رنگ نقاشی، خوش بدرخشد و آثاری طبیعی و جذاب و در عین حال پر احساس، خلق کند. 

آشنایی با ابزار کاربردی و ضروری تکنیک سیاه‌قلم

تکنیک سیاه قلم نیز مانند همه رشته‌های هنری به ابزارهای خاص خود، نیاز دارد و برای آفرینش یک اثر با خروجی منحصر‌به‌فرد و عالی، شناخت کامل ابزار مناسب و کاربردی آن ضروری به نظر می‌رسد. ناگفته نماند ابزار این سبک تا حدودی با ابزارهای طراحی، مطابقت و شباهت دارند.

• مداد کنته (Charcoal Pencil)

اولین ابزار مورد استفاده در طراحی‌های سیاه قلم، مداد کنته است که در انگلیسی به آن Charcoal Pencil می‌گویند و در جنگ ناپلئون به دلیل نبود گرافیت و ذغال، توسط نیکلاس ژاک کنته کشف شد؛ البته لغت کنته از یک برند فرانسوی به نام کنته پاریس (Conté à Paris)، در میان مردم رواج پیدا کرده است.

مدادهای معمولی دارای مغزی از جنس گرافیت هستند و مغزی مداد کنته بر خلاف مدادهای معمولی، از جنس زغال است که به همین دلیل دارا بودن مغزی ذغالی، طرحی مات و غیر شفاف ایجاد می‌کند که این ویژگی در ایجاد حس واقع گرایانه طرح‌های سیاه قلم، بسیار موثر است.

مداد کنته در رنگ‌های مختلف مانند سفید، قهوه‌ای و مشکی تولید می‌شود؛ اما در نقاشی سیاه قلم دو رنگ سیاه و سفید آن، جهت سایه زنی و رسم نور و روشنایی، مورد استفاده گسترده‌تری دارد.

همچنین این نوع مداد‌ها با درجه سختی متفاوتی در هر برند تولید می‌شوند ولی در حالت کلی به مداد کنته مدیوم، مداد کنته سافت و مداد کنته هارد، تقسیم‌بندی می‌شوند.

دو نوع گچی و چرب مداد کنته نیز، دارای درجه سختی نرم، متوسط و سخت است که مدل با درجه سختی نرم آن در مقایسه با دو نوع درجه سختی دیگر، تیرگی بیشتری و مداد کنته با درجه سختی سخت یا هارد، تیرگی کمتری را در طراحی ایجاد می‌کند.

• مداد‌های طراحی 

ویژگی و مشخصه مهم مدادهای طراحی، میزان سختی و نرمی نوک آن است که این درجه با توجه میزان خاک رسی که با پودر گرافیت مداد ترکیب می‌شود، تعیین می‌گردد؛ این به این معنی می‌باشد که هر اندازه خاک رس ترکیب شده با مغزی مداد بیشتر باشد، مداد سخت‌تر است و در نتیجه خطوط کمرنگ‌تری ترسیم می‌کند و برعکس آن، هر چقدر خاک رس ترکیب شده با مغزی مداد کمتر باشد، خطوط پر رنگ‌تری می‌کشد و به اصطلاح، مداد نرم‌تر است و حرکت دادن آن روی کاغذ یا مقوا، سریع‌تر و راحت‌تر است.

دسته‌بندی مداد‌های طراحی به طور کلی شامل دسته‌بندی‌های زیر می‌شود و حروف انگلیسی F، H، B و HB که بر روی بدنه‌ هر مداد حک‌ شده‌ است، برای نشان دادن درجه‌ سختی و نرمی آن هستند:

برای روشن شدن مطلب، حروف HB را در نقطه وسط در نظر می‌گیریم؛ بدین ترتیب هر قدر درجه سختی به سمت B بیشتر باشد، یعنی عدد در کنار حرف B بزرگ‌تر باشد، مداد نرم‌تر و پررنگ‌تر خواهد بود و اگر به سمت H بیشتر باشد، یعنی عدد کنار حرف H بزرگ‌تر باشد، مداد سخت‌تر و کم‌رنگ‌تر است. 

مداد طراحی سری B: که همان مداد‌های نرم و پر رنگ هستند که نوک پهن مشکی تیره دارند و کاربر هنگام استفاده، کاملا متوجه نرمی نوک آن می‌شود. این مدادها به دلیل داشتن مغزی نرم بیشتر برای سایه و هاشور زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. مداد طراحی سری B هم با توجه به میزان نرمی شماره‌بندی می‌شوند که با افزایش مقدار عددی، نرمی مغز مداد بیشتر می شود.

مداد طراحی سری HB: رایج‌ترین و پر استفاده‌ترین نوع مداد یا همان مداد‌های معمولی هستند که معمولا برای یادداشت برداری و نوشتن روزمره و همچنین استفاده دانش‌آموزان، کاربرد دارد. مداد‌های با درجه سختی  HB به دلیل اینکه میزان ترکیب خاک رس با گرافیت برابر است، زبری متوسط دارند و در برخی موارد در طراحی‌های سیاه قلم، مورد استفاده قرار می‌گیرد.  

مداد طراحی سری H: مدادهای خشک و کم‌رنگ می‌باشند که بیشتر در طراحی‌های ظریف و دقیق مهندسی برای علامت گذاری‌های واضح تر کاربرد دارد. مداد طراحی سری H با دارا بودن بیشترین میزان سختی،  اغلب در طراحی سیاه قلم و برای هاشور زدن کاربرد دارد.

مداد طراحی، ذغال، پودر ذغال و مداد کنته مخصوص طراحی و سیاه قلم

مداد طراحی سری F: یا همان FINE POINT که جز مداد‌های خاص طراحی است و درجه نرمی معمولی دارد و بیشتر برای نوشتن و اسکیس زدن در طراحی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. ترکیبات تشکیل دهنده این مدادها با سایر مداد‌ها متفاوت است و نوع سخت آنها نسبت به مداد های HB دیرتر فرسوده می‌‌شود؛ به همین خاطر نسبت به مدادهای HB کمتر نیاز به تراشیدن دارند. 

ذغال و پودر ذغال (charcoal)

یکی از اساسی ترین و مهم‌ترین ابزار سیاه قلم در طراحی، ذغال و پودر ذغال است. ذغال‌های طراحی به دو دسته ذغال‌های طبیعی و فشرده تقسیم می‌شوند و با سوزاندن چوب در شرایطی که اکسیژن به میزان قابل توجهی پایین است، تولید می‌شوند. 

علت سختی یا نرمی ذغال‌ها به این دلیل است که همراه با چوب سوخته شده از نوعی واکس و روغن هم استفاده می‌شود که با توجه به میزان درصد این دو ماده، ذغال نرم و یا سخت می‌شود.

ذغال‌های طبیعی از چوب درخت مو تولید می‌شوند و بسیار نرم، شکننده و کم اثر هستند. در مقابل ذغال‌های فشرده از ترکیب گرد ذغال با نوعی چسب خاص به نام بیندر و در قالب‌های مخصوص تحت فشار و گرما تولید می‌شوند. این نوع ذغال دو نوع روغنی (چرب) و خشک دارد که نوع چرب آن، چسبندگی و پایداری بیشتری روی کاغذ دارد.

با توجه به پهنای زیاد ذغال همراه با روان‌تر، ضخیم تر و پر رنگ‌تر بودن آن در مقایسه با مداد‌های طراحی، برای ایجاد طرح‌هایی با وسعت زیاد، هاشور زنی، سایه زنی و همچنین در تکنیک های هایپررئال یا فتورئال، بسیار مورد استفاده هنرمندان این سبک قرار دارد.

•  قلمو (Brush)

یکی از ابزار پرکاربرد‌ و الزامی نقاشی سیاه قلم، قلمو است، زیرا با استفاده از آن می‌توان به آسانی، زیباترین و ظریف‌ترین طرح‌ها را خلق نمود. قلموها اگرچه با نقاشی بیشتر مرتبط هستند؛ اما از آنها می‌توان در سیاه قلم و نقشه‌های گرافیت در جهت افزودن عمق، سایه و کیفیت سطح منحصر‌به‌فرد، نیز استفاده کرد.

با کمک قلموهای سایز‌های مختلف، هنرمند می‌تواند سایه‌های مورد نیاز ایجاد شده توسط ذغال یا پودر زغال و پودر کف دریا روی تصویر را محو کند. همچنین می‌تواند از انواع مختلف قلموها، برای دستیابی به افکت‌ها و بافت‌های مختلف استفاده کند.  

انواع و کاربرد قلمو‌های مختلف در سیاه قلم به شرح زیر است:

قلمو سر تخت: این نوع قلمو برای سایه زدن کاربرد بسیاری دارد. قلموهای سرتخت با موهای زبر و نیمه زبر که دسته بلند دارند، برای طراحی و نقاشی سیاه قلم بسیار مناسب هستند و به دلیل داشتن موهای محکم‌تر و سخت‌تر، از آنها می‌توان برای ایجاد علائم مشخص‌تر و بافت‌دار، استفاده کرد

همچنین قلموی موی زبر در ایجاد سایه‌های عمیق و تیره با استفاده از پودر گرافیت و یا زغال، بسیار خوب عمل می‌کند و باعث جذب یکنواخت‌تر و زیباتر آنها به سطح می‌شود.

قلمو‌های سرتخت پارس آرت و خرم مخصوص سیاه قلم

از نمونه قلمو‌های پر کاربرد سر تخت با موی زبر و نیمه زبر بین هنرمندان سیاه قلم، قلمو پارس آرت سرتخت سری 1111 در همه سایز‌ها، قلمو پارس آرت سرتخت سری 2125، قلمو رهاورد سرتخت سری 1379 و قلمو خرم سرتخت سری 777B را می‌توان نام برد.

قلمو زبان گربه‌ای: این نوع قلمو‌ها معمولا دارای موهای نرم هستند که برای ایجاد انتقال‌های رنگی صاف، ترکیب ضربات و لکه دار شدن ملایم گرافیت، کشیدن بافت‌ها مانند چین و چروک، بافت لباس، اجزا صورت و ایجاد سایه‌های لطیف، کاربرد دارد و ظاهری یکپارچه و نرم به طرح می‌دهد. 

از نمونه قلمو‌های زبان گربه‌ای پرکاربرد می‌توان به قلمو پارس آرت زبان گربه ای سری 2114 و قلمو پارس آرت زبان گربه ای سری 2126 و قلمو خرم زبان گربه‌ای سری 757 اشاره کرد.

نکته‌ای که لازم است در هنگام خرید و استفاده این قلمو در سیاه قلم، در نظر گرفته شود این است که قلموی آبرنگ را می‌توان در طرح‌هایی که با زغال شکل گرفته‌اند استفاده کرد؛ اما قلمویی را که برای تکنیک سیاه قلم به کار برده شده است را، نباید برای نقاشی‌های آبرنگی استفاده نمود؛ زیرا این کار به طرح و نقاشی آسیب می‌زند. 

بنابراین لازم است در هنگام خرید این ابزار، برای هر یک از سبک‌ها مانند سیاه قلم یا آبرنگ، قلمویی جداگانه خریداری شود؛ زیرا تکنیک‌ها متفاوت است و ابزار استفاده شده هم، در باید مخصوص همان تکنیک باشد.

• محو کن (Blending Stump)

از دیگر ابزار پرکاربرد و حیاتی در طراحی سیاه قلم می‌توان به محو کن اشاره کرد که یک ورق کاغذ نرم و محکم به هم پیچیده با دو سر تیز است و کاربرد اصلی آن، یکدست کردن بافت و زیرسازی برای پرداخت‌های بعدی است و از آن در طراحی برای محو کردن، صاف کردن و از بین بردن زبری روی کار استفاده می‌شود و در سیاه قلم، در ایجاد بافت‌ها، خطوط جدید و سایه روشن‌ها، نقش مهمی را ایفا می‌کند.

یکی از تکنیک‌های مورد استفاده هنرمندان در سیاه قلم نیز، تکنیک محو کردن است که برای سایه روشن کردن طرح‌ها و ایجاد کنتراست و سطوحی صیقلی بین نواحی تاریک‌تر و روشن‌تر از ابزار محو کن یا انگشت، استفاده می‌کنند.

• پاک کن (Eraser)

برای همه هنرمندان چه مبتدی و چه حرفه‌ای پیش می‌آید، اشتباهاتی در طرح‌ سیاه قلم خود داشته باشند و برای این مواقع نیاز به ابزاری دارند تا بتوانند بدون آسیب به کلیات طرح، آن قسمت را پاک یا اصلاح کنند. بهترین وسیله برای اصلاح و رفع این اشتباهات، پاک کن است که در انواع خمیری، برقی یا شارژی، فرچه‌ای و اتودی وجود دارند. 

نمونه‌ای از ابزار کاربردی سیاه قلم

پاک کن‌ها به‌ویژه نوع خمیری و اتودی آن جدای از نقش تصحیح کنندگی و ارائه نقاشی بدون خطا، در ترسیم جلوه‌ها و بافت‌های متفاوت و طبیعی، خطوط باریک و ظریف، ایجاد حالت سایه روشن، کشیدن نورهای محو و همچنین انواع بافت پوست، بسیار مورد استفاده است و به همین دلیل یکی از ابزار‌های واجب و ضروری برای سیاه قلم است. 

همچنین یکی دیگر از تکنیک‌های مورد استفاده در سیاه قلم، روش پاک کن زنی است که در آن هنرمند با استفاده از یک پاک کن خمیری که ماهیت نرم و انعطاف‌پذیر دارد، در طرح خود نقاط و قسمت‌های روشن ایجاد کرده و به آن عمق دلخواه را می‌دهد.

• مقوا و کاغذ (Paper)

برای سیاه قلم نیاز به مقوای مخصوص است؛ زیرا در صورت انتخاب و خرید کاغذ، مقوا یا دفتر طراحی اشتباه، کنترل کردن مداد کنته یا زغال بر روی سطح مورد نظر سخت می‌شود و کیفیت نهایی کار هم، پایین می‌آید.

مقوای مناسب طراحی سیاه قلم در دو نوع مقوا فابریانو الر 220 گرم و مقوا اشتنباخ است که مقوای فابریانو الر در یک سمت حالت راه راه دارد و در سمت دیگر صاف و یکنواخت است و هیچگونه برجستگی ندارد و مقوای اشتنباخ، کرم رنگ است و اگر کنته سفید روی آن کشیده شود، به رنگ آبی دیده می‌شود.

مقوای مناسب سیاه قلم سطح صاف و مخملی داشته باشد و هیچ گونه شکستگی یا خراشیدگی جزیی یا کلی بر روی سطح آن، وجود نداشته باشد تا هنگام سایه زنی و کار با محو کن بافت کاغذ از بین نرود و پودر زغال به راحتی روی کاغذ بنشیند و سایه‌ها نیز به آسانی محو شوند.

مقوا الر فابریانو و مقوا اشتنباخ مخصوص سیاه قلم

• کاتر (Cutter)

کاتر یکی دیگر از مهم‌ترین ابزار‌های مورد نیاز سیاه قلم است که برای مواردی مانند برش مقوا، تیز کردن مداد‌های طراحی، ذغال، پاک کن‌ها و کات کردن یا چیدن سر قلمو‌های باریک، بسیار کاربرد دارد.

• سنباده (sandpaper)

که به آن سمباده هم می‌گویند و برای تیز کردن ذغال، محو کن و مداد کنته در سیاه قلم و به موازات کاتر، استفاده می‌شود و بهتر نوع آن، ورق سمباده زیر یا نیمه زبر است.

مقاله ” بررسی انواع پالت و کاربرد آنها در نقاشی ” را نیز بخوانید!

• پالت تخم مرغی (Drawing Tray Color Palette)

از ابزار با قیمت مناسب و البته کاربردی در سیاه قلم، پالت تخم مرغی است که از جنس پلاستیک و دارای حفره‌هایی می‌باشد که برای ساخت رنگ، مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال ابزار و ظرف مناسب برای مخلوط کردن کف دریا و پودر ذغال که در بالا گفته شد، پالت تخم مرغی است.

• تخته شاسی (chassis board)

از دیگر وسایل مورد نیاز در نقاشی سیاه قلم است که می‌تواند به عنوان زیر دستی، مورد استفاده هنرمند قرار بگیرد. جنس تخته شاسی‌ها معمولا از پلاستیک فشرده یا چوب است که ابعاد آن به اندازه‌های استاندارد انواع کاغذ یا مقوای طراحی، ساخته می‌شود.

نمونه‌ای از ابزار کاربردی سیاه قلم

• کاغذ پوستی (Parchment Paper)

 یک نوع کاغذ بسیار نازک از جنس سلولز است که با دستگاه‌های مدرن و پیشرفته، برگه کاغذ را از یک محیط اسید سولفوریک یا کلرید عبور می‌دهند و به شکل یک برگه نازک و یا همان کاغذهای پوستی، در‌می‌آورند. 

کاغذ پوستی در دو نوع براق و مات تولید می‌شود و فقط نوع مات آن، طراحی سیاه قلم کاربرد دارد. نمونه براق در صنعت شیرینی پزی استفاده می‌شود که به آن کاغذ کیک پزی هم می‌گویند.

•  چسب کاغذی (Masking Tape)

این نوع چسب، جنسی کاغذی دارد و در طراحی سیاه قلم، برای ثابت نگه داشتن و فیکس کردن طرح و عکس و یا کاغذ طراحی بر روی سطح کار مانند تخته شاسی استفاده می‌شود.

این نوع چسب همانند اسم آن، جنسی کاغذی دارد و به دلیل داشتن ترکیب خاصی از مواد چسبنده، به راحتی و حتی با گذشت زمان، بدون آسیب زدن یا پاره کردن مقوا یا طرح، از آن جدا می‌شود.

• مداد تراش (Pencil Sharpener)

وسیله‌ای بسیار آشنا که همه افراد در دوران تحصیل خود از آن بارها استفاده کرده‌اند. در سیاه قلم، مداد تراش مورد استفاده باید تیغه‌ای تیز، یکنواخت و سالم و ترجیحا از جنس فولاد ضد زنگ داشته باشد که با قرارگیری در معرض رطوبت، زنگ نزند.

بهتر است هر هنرمند سیاه قلم، یک عدد تراش رومیزی و دو عدد تراش دستی در سایز‌های مختلف تهیه کند. همچنین هنگام خرید مداد تراش لازم است به شیب و زاویه قرار گیری تیغه تراش نیز توجه شود.

جمع بندی

قبل از آموزش و یا خلق یک اثر به سبک سیاه قلم، شناخت ابزار‌های مناسب آن بسیار ضروری است. آشنایی با ابزار سیاه‌قلم هم در روند انجام کار و خلق اثر به هنرمند بسیار کمک می‌کند و هم خروجی نهایی طرح و در ارائه یک اثر زیبا شگفت‌انگیز و با کیفیت عالی تاثیر زیادی دارد.

در این مقاله ابزار کاربردی سیاه قلم را به شما معرفی کردیم تا بتوانید با اطلاعات کامل، لوازم مورد نیازتان را برای اجرای طرح سیاه قلم خود، تهیه کنید. لازم به ذکر است تمامی ابزار معرفی شده در  این مقاله، در بالاترین کیفیت و قیمت مناسب و از بهترین و معتبرترین برند‌ها، در هنرکده صفویه موجود می‌باشد.

برای مشاهده و خرید کلیه لوازم و ابزار سیاه قلم می‌توانید به صفحه  طراحی و سیاه قلم مراجعه کنید.